شب قدر از منظر سوره قدر

پیدا کردن آمادگی برای حضور پر بار در شب های قدر، نیاز دارد به اینکه  بدانیم مفهوم شب قدر چیست، کم و کیف آن چگونه است و چه اثری بر زندگی مان دارد که پس از دانستن این مطالب، با رعایت آداب توصیه شده توسط ائمه معصومین، بیشترین و برترین استفاده را از این  شب عظیم و پر برکت ببریم.

بدین منظور بهترین کار رجوع به قرآن کریم است. سوره قدر، سوره ای است که در تمامی آیات آن به ماجرای شب قدر می پردازد. در این سوره بیان می شود:

بسم الله الرحمن الرحیم

إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ(1) وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ(2)  لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ (3)  تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ(4)  سَلَامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ (5)

 

قدر چیست؟

ما گمان می کنیم تنها چیزی که خداوند بر ما نازل کرده، کتاب قرآن است. اما خود قرآن حقیقت را اینطور بیان می کند: ((و اِن مِن شىءٍ اِلّا عِندَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلّا بِقَدَرٍ مَعلومٍ)) (سوره حجر/آیه 21) در عالم خلقت هر آنچه از وجود بهره مند است، از ساحت خداوند تبارک و تعالی نازل شده و خزینه وجودش نزد خداوند است. البته هر موجودی قدر و قَدَر معلوم دارد. (کلمه «قَدَر» یا «قدر» به معناى مبلغ و مقدار و کمیت متعین هر چیز است) یعنی همه چیز ِهر موجود ازجمله غایتش، اینکه تا کجا می تواند رشد کند، چقدر توانایی دارد، چطور می تواند به آن برسد و... معلوم است.

انسان هم موجودی نازل شده به قَدَر معلوم است. قَدَر، "حیثیت" همه موجودات است. تفاوت ما انسانها در وجودمان نیست، چرا که در همه ما نفخه روح الهی صورت گرفته است (خدا هم که فقط یک روح دارد!). همه ما انسانها و سایر موجودات خلقت از حیث وجودی «هالک» هستیم ((...لا اِلهَ الّا هُوَ کُلُّ شَیءٍ هالِکٌ اِلّا وَجهَهُ...)) (سوره قصص/آیه 88) تفاوت ما موجودات در قَدَرمان است. یعنی چون قدرهایمان در بهره مندی از وجود متفاوت است، استفاده ها هم متفاوت است.

بدون شناخت  قَدَر هر موجود، آن موجود ناشناخته است! چون وقتی می خواهیم یک موجود را تعریف کنیم به قدرش آن را تعریف می کنیم.

 

قدر انسان چیست؟

انسان هم به عنوان مخلوقی از مخلوقات خداوند، ذیل آیه 21 سوره حجر قرار می گیرد. بنابراین انسان هم موجودی است که حقیقت وجود خود را با قدری معلوم، از نزد خداوند دریافت کرده است. (مراد از «قدر معلوم» کمیت و کیفیت معین افراد است.)

قدر انسان وسعت وجودی او را تعریف می کند. بنابراین برای خودشناسی باید قدر خود را بشناسیم. اگر کسی به شما بگوید انسان یعنی چه؟ انسان را  براساس قدر آن  تعریف می کنید. می گویید یعنی موجودی که این توانایی را پیدا کرده است که تمامی خدا را جلوه دهد؛  که خلیفه الهی شود.

آدم ها معمولا خیلی دیر قدر خود را می شناسند و بعد حسرت روزهای از دست رفته را می خورند. در عالم هستی تنها معدود افرادی مثل انبیاءالهی و کسانی که به انبیاء متصل  شده اند، قدر خود را فهمیدند و هیچ وقت گول نخوردند. می توان گفت فقط آنها طعم زندگی را فهمیدند.

 

انسان چگونه می تواند قدر خود را بفهمد؟

در طول رشد انسان، قدر او تغییر می کند. خیلی فرق می کند که آدم خودش را درست بشناسد یا نشناسد. در آیه 10 سوره انبیاء آمده است: ((لَقَدْ أَنزَلْنَا إِلَیْکُمْ کِتَابًا فِیهِ ذِکْرُکُمْ  أَفَلَا تَعْقِلُونَ)) کتابی به سوی شما نازل شده که ذکر خودتان در آن است. از اینجا می بینیم که هر آنچه از خودمان می خواهیم بفهمیم در قرآن آمده است.

اینجا برایمان قرآن خواندن مهم می شود. چون با آن قدرمان را می فهمیم. خودمان را می شناسیم. در سوره قدر می خوانیم: ((اِنّا اَنزَلناهُ فى لَیلَهِ القَدرِ)). ضمیر «ه» در «انزلناه» به قرآن برمی گردد. چرا نگفته اِنّا اَنزَلنا القرآن و با ضمیر آورده؟ چون ذکر خودمان در قرآن است. قرآن قصه خودمان را می گوید. پس قرآن را با ضمیر بیاورد درست است. چون آنقدر برایمان آشناست که نیازی به معرفی ندارد.

 

شب قدر چیست؟

در شبی از شب های سال، حقیقت انسان به خودش نازل می شود به گونه ای که انسان قدرش را بفهمد. به این شب، شب قدر می گویند.

این شب به آدمی حیات می دهد و مثل نفخه روح می ماند در گوشت بسته شده چندش آوری که در رحم مادر است. همانطور که پس از این نفخه آن تکه گوشت اسم انسان پیدا می کند و زندگی تازه ای می یابد، آدمی در شب قدر حیات جدیدی پیدا می کند. هرکدام از ما در حال حاضر نسبت به مراتب پایینتر و مرتبه ای که در آن هستیم، روح داریم. اما نسبت به مراتب بالاتر بی روح و فاقد حیات هستیم. شب قدر در آدمی روح می دمد و مرتبه حیات او را بالا می برد.

این اتفاق برای هر انسان ممکن است در یک شب از سال بیفتد. چون هر یک از انسانها در شرایط مختلف هستند و میزان معرفت آنها با هم یکسان نیست. اصلا ممکن است عده ای هیچ گاه قدر خودشان را نفهمند و به همین دلیل اصلا در طول عمرشان شب قدر را تجربه نکنند! لذا  شب قدر برای همه انسانها مشترک و یکی نیست و کیفیت آن هم یکسان نیست. شاهد این مدعا هم می تواند این باشد که خود ائمه معصوم ما شب قدر را معلوم نکرده اند و یکی از سه شب نوزدهم، بیست ویکم و بیست وسوم ماه مبارک رمضان را شب قدر عنوان کرده اند و حتی پس از آن ، شبهای بیست و هفتم، عید فطر، عرفه و... را هم به عنوان مهلت برای جاماندگان از شب قدر معرفی کرده اند. همین نشان می دهد که تحقق این حقیقت مهم است نه زمان آن؛ که اگر زمان آن مهم بود، آن را مشخص می کردند و دیگر مهلتی هم در کار نبود.

حتی ممکن است شب قدر برای انسان در یک روز اتفاق بیفتد! مثل جناب حر؛ که در روز عاشورا با شنیدن سخنان امام حسین(ع)، حقیقت وجودش به او نازل شد و قدر و قیمت خود را فهمید.

 

چرا فقط یکی از شبهای سال، لیله القدر است؟

فردی در این عالم هست که قدرش به بزرگی همه انسان هاست و نیازهایش جامع و شامل نیازهای همه است. یعنی همه انسانها در او جا می شوند! او هم یک انسان است و شب قدری دارد که در آن حقیقتش بر خودش نازل می شود. آن فرد صاحب الزمان است. یعنی شب قدر مرسوم، به اعتبار امام زمان(ع) شب قدر است. در شب قدری که قرآن و ائمه از آن نام برده اند، حقیقت بزرگترین انسان روی زمین بر او نازل می شود. فردی که حقیقتش با حقیقت قرآن برابری می کند. پس شبی که گفته شده در آن قرآن نازل می شود، درحقیقت وجود امام زمان بر او نازل می شود.

 

چرا شب قدر هر سال تکرار می شود؟

ماجرای هر سال بودن شب قدر و دوام نزول قرآن برای یادآوری هر ساله نیست، بلکه برای اینست که انسان نیاز دارد دایما حقیقتش به او نازل شود. چون حقیقت او چیزی نیست که به او بدهند و کار تمام شود. جریان حقیقت در عالم مانند جریان برق است. اگر به لامپ لحظه ای برق نرسد، خاموش می شود. نیاز هر انسان و مخصوصا امام زمان(عج) هم به حقیقت دائمی است؛ برای همین هر لحظه به جریان حقیقت متصل است به شکل تنزیل اما نیاز هست که هر سال هم حقیقت او یک جا و کامل بر او نازل شود. به این دلیل شب قدر و سالیانه بودن آن مهم است.

اگر فرض کنیم آدمی حقیقت را با کاسه دریافت می کند، در شب قدر می خواهد کاسه اش را پر کند. وقتی پر شد، یعنی شب قدر برایش اتفاق افتاده است. آن وقت کاسه ای بزرگتر به او می دهند. سال بعد سعی می کند کاسه بزرگتر را پر کند و به این ترتیب طی سال های عمرش، قدر خود را افزایش می دهد.

اهمیت دوم شب قدر به دلیل نیاز به فهمیدن تجلی حقیقت در موقعیت (مکان و زمان) است. وقتی حق و حقیقت دریافت شد، باید بدانیم چطور باید آن را تجلی بدهیم. اینکه حالا باید چه کنیم را هم باید بفهمیم. مثلا در زمان امام حسن (ع) صلح حق است و جنگ باطل؛ و در زمان امام حسین (ع) جنگ حق است و صلح باطل. این را باید برای زمان و مکان خودمان بفهمیم. جناب حُر در آن موقعیت، وقتی قدر خود را فهمید و دانست قیمتش باید در کجا به مصرف برسد، وارد حیطه عمل شد و به قیمتش عمل کرد که اگر عمل نمی کرد و در سپاه کفر باقی می ماند، نزول حقیقتش و دانستن قدرش بی فایده می شد.

 

دایره اثرگذاری شب قدر

در این شبهای پربرکت که نهایت تلاشمان را می کنیم تا بیدار بمانیم و قرآن بخوانیم و دعا کنیم و رزق دریافت کنیم، برای این است که می دانیم دایره اثر گذاری شب قدر بسیار وسیع است. اتفاقات بزرگی می تواند در شب قدر رخ دهد تا حدی که فردی را از جناح کفر به جناح اسلام بیاورد. گناهی که هیچ گاه ترک نمی شده، برای تا آخر عمر انسان ترک شود و بسیاری اتفاقات خارق العاده دیگر که در تاریخ انسان ها با آن مواجه شده اند. مثل مشکلات بسیار بزرگی که در طی سالیان دراز از پس حل آن برنمی آمدند،  یک شبه برایشان حل شده است.

 شب قدر آنقدر دایره اثر دارد که فردی را که هیچگاه در برنامه ریزی و سرعت در کارها موفق نبوده اصلاح کند، اتفاقی را که آدم ها منتظرند یک روز رخ دهد و نقطه عطف زندگی شان را به وجود آورد، رقم بزند. اینکه دیگر گناه نکنند، دیگر وقت تلف نکنند، توجه دائمی داشته باشند و... ،  اتفاقاتی از جنس شب قدرند که می توانند درصورتی که از پیش تر مقدماتی چیده شده باشد، در یک شب قدر اتفاق بیفتد و در آدمی نهادینه شود. مثلا کسی که از قبل اهل خواندن قرآن بشود تا ذائقه اش عوض شود و کم کم حقایقی بر او نازل شود و اهل دعا شود و دائم خودش را در ارتباط با خدا نگه دارد، وقتی در شب قدر از خدا بخواهد حتی لحظه ای زندگی اش در غفلت از خدا نباشد، به برکت شب قدر این اتفاق برایش می افتد. می شود در این شب همه مشکلات انسان حل شود.

 

شب قدر و اهل بیت (ع)

شب قدر را به حضرت فاطمه زهرا(س) نسبت می دهند. از طرف دیگر مقام فاطریت هم برای حضرت زهرا(س) است. کسی که می تواند ظرف وجود آدمی را برگرداند، حضرت فاطمه (س) است. شب قدر از جنس حضرت زهرا(س) است. در شب قدر باید به حضرت زهرا(س) متوسل شد تا کاسه ما را برای همیشه برگردانند.  این شب از شئونات حضرت فاطمه است. بدانیم و هوشیار باشیم که شب قدری در این عالم وجود دارد و این شب است که زندگی من را دگرگون می کند. پس چشم و گوشمان را برای این اتفاق تیز کنیم و  طلب را در خود زیاد کنیم، آنقدر زیاد که یک دفعه این اتفاق برایمان بیفتد. چه چیزی از این بهتر که اهل بیت را در رودربایستی بگذاریم و بگوییم یا صاحب الزمان، شما که امشب بهتان نازل می شود،  می خواهید من را به  ماه دیگری حواله دهید؟ یا فاطمه زهرا، شما که امشب بهتان می رسد می خواهید به بقیه ندهید؟ ما چنین گمانی به شما نداریم که چیزی به شما برسد به ما ندهید. ما مثل ظروف مرتبط نشستیم تا ظرفمان به ظرف امام زمان وصل شود و آنقدر که ایشان پر می شوند ما هم پر شویم. وقتی کرامتشان را بهانه کنیم، جواب می گیریم.

 

چرا نزول قرآن و نزول حقیقت در شب اتفاق می افتد؟

هر یوم با شب (لیل) و روز (نَهار) تمام می شود و در آن ابتدا شب است و بعد روز. کسی که در شب قدر حقیقتش را فهمید، از آن پس باید عمل کند. جناب حُر وقتی حقیقتش را فهمید، بعد باید برود میدان شهید شود. از آن به بعدِ شب قدر بسیار باشکوه تر از خود شب قدر است. این را آیه آخر سوره قدر به ما می گوید وقتی که با  آوردن اسم مطلع الفجر، دیگر به شب قدر با ضمیر اشاره می کند. در حالی که در آیات قبل در بیان عظمت شب قدر دائما نام کامل لیله القدر را تکرار می کرد.

شکوه فجر پس از قدر بسیار بالاست چون نمود عینی قدر است. مثل این که همه امامان از امام حسن(ع) تا امام زمان(عج) همگی فجری هستند که از بطن شب قدری به نام حضرت زهرا بیرون آمده اند.

 

چرا شب قدر با نزول ملائکه و روح همراه است؟

روح در عالم هستی نماینده حیات است. ملائکه و روح ملازم حقیقت هستند. هرجا که قرآن باشد این دو هستند. بنابراین هنگام نزول قرآن هم این دو حضور دارند و بر تمام جان آدمی نازل می شوند. آن  لحظه که حقیقت وجود انسان بر آدمی نازل می شود، تمام مؤیدات ملائکه الهی همراه آن می آید. برای همین از آن به بعد زندگی فرد عوض می شود و حیات جدید پیدا می کند.

 

از این به بعد چه کنیم؟

از امروز تمرین کنید و شخصیتی که می خواهید بشوید و فکر می کنید معادل با قیمتتان است را تصور کنید. مثلا می گویید قیمت من این است که اهلِ بیت اهل بیت باشم، همنشین امیرالمومنین باشم ،قیمت من مالک اشتر شدن است، خصلت های او را تصور کنید و بعد در کمین شب های قدر بنشینید تا در همین شب های قدر، قدر خود را وسعت دهید و آن ها را به دست آورید.

نگویید اگر امسال همه آنچه را خواستم به دست آوردم، پس شب های قدر بعدی چه بخواهم و چه بشیم؟ در سال بعد، درکتان از مالک اشتر شدن بالاتر رفته و قدرتان وسیع تر شده است. پس خواسته هایی به تناسب همان موقع خواهید داشت.

هرجای قرآن را که باز کنید قصه شماست و درباره قدر شما حرف می زند. قدرتان را که فهمیدید، تازه باید در طلب به دست آوردن آن برآیید. قرآن را بخوانید تا بتوانید به خدا بگویید که من چطور کسی می خواهم باشم.

انشاالله از اهل بیت امام زمان بشویم و این قیمت را در این ماه به ما عنایت فرمایند.

 

*پیاده شده مباحث استاد چیت چیان در جلسه افطاری کانون قرآن و عترت (ع) - رمضان 92

برگرفته از وبلاگ کانون قرآن و عترت(ع) دانشگاه تهران